عملیات کمان 99عملیات کمان ۹۹، یک روز پس از آغاز حمله ارتش بعثی عراق به خاک ایران در روز یکم مهر ماه ۱۳۵۹ توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران انجام شد. این عملیات موفق، بزرگ‌ترین عملیات هوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی بود که ۲۰۰ فروند جنگنده در آن شرکت داشتند. در این عملیات، تاسیسات و زیرساخت‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، انبارهای مهمات، رادارهای هدایت‌کننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و کنترل سامانه‌های فرماندهی، مراکز مخابراتی و انواع آنتن‌ها در مناطق کرکوک، موصل، الرشید، حبانیه، ناصریه، شعیبیه، کوت و المثنی در تیررس خلبانان جمهوری اسلامی قرار گرفت. اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات علاوه بر کسب برتری هوایی ایران، موجب شد تا احتمال بروز حملات هوایی به کشور در آینده کاهش یابد. فهرست مندرجات۱.۱ - شکل‌گیری عملیات ۱.۲ - مراحل طرح‌ریزی و تصمیم‌گیری ۱.۳ - عملیات انتقام ۱.۴ - نحوه اجرای عملیات ۱.۵ - اهداف عملیاتی ۱.۶ - منطقه عملیات ۲ - نتایج عملیات ۲.۱ - ابعاد نظامی ۲.۲ - ابعاد سیاسی ۲.۳ - ابعاد رسانه‌ای ۲.۴ - موضع‌گیری‌ها ۳ - نیروی انسانی ۳.۱ - فرماندهان ارشد ۳.۲ - اسامی اسرا و مجروحان و شهدا ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - مقدمهیک روز پس از آن که عراق در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ شمسی (۱۹۸۰ میلادی) جنگ علیه ایران را رسماً آغاز کرد، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران اقدام به اجرای عملیات هوایی گسترده‌ای علیه مواضع کشور عراق موسوم به طرح «سایه البرز» کرد. در این عملیات که با رمز «کمان ۹۹» به اجرا درآمد نیروی هوایی ایران بیش از ۲۰۰ جنگنده، بمب‌افکن و هواپیمای ترابری را پای‌کار آورد و اهدافی را در خاک عراق بمباران کرد. صبح روز سه‌شنبه اول مهر ۱۳۵۹ با ابلاغ رمز «کمان ۹۹» هواپیماهای شکاری و بمب‌افکن نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از تعداد ۷ پایگاه هوایی در تهران، تبریز، دزفول، بوشهر، همدان، شیراز و اصفهان به پرواز درآمدند. نیروی هوایی ارتش ایران در این عملیات توانست ۱۴۰ جنگنده و ۶۰ هواپیمای پشتیبانی را پای‌کار بیاورد و مهم‌ترین پایگاه‌های نظامی و فرودگاه‌های عراق را منهدم کند. ۱.۱ - شکل‌گیری عملیاتدر بعدازظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ شمسی (۲۲ سپتامبر میلادی۱۹۸۰) هواپیماهای عراقی در ماموریت‌هایی به ۱۰ فرودگاه ایرانی، ازجمله پایگاه هوایی مهرآباد در تهران، پایگاه‌های شیراز، بوشهر، دزفول، اهواز و امیدیه حمله کردند. این حمله غافلگیرانه هوایی بر روی پایگاه‌های هوایی ایران برای نابودی هرچه بیشتر هواپیماهای ایران و فلج ساختن کار پایگاه‌های هوایی و از بین بردن باند فرودگاه‌ها انجام شد تا یگان‌های زمینی عراق بتوانند در خاک ایران پیشروی کنند و اهداف خود را به دست آورند، بدون آنکه نیروی هوایی ایران بتواند بر روند عملیات آنها تاثیر گذارد. [۴]
نخعی، هادی، روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد۹، ۱۳۹۷، ص۱۱۹۷.
این عملیات موفقیت چندانی برای عراق نداشت و نیروی هوایی ایران آسیب زیادی ندید. [۵]
اسدی، بیژن، خلیج‌فارس و مسائل آن، ۱۳۹۳، ص۴۷۹.
ایران در پاسخ به این تهاجم و با هدف وارد آوردن ضربه سنگین به عراق، طرح جنگی کمان ۹۹ را که نیروی هوایی ارتش ارائه کرده بود روی میز گذاشت. در این طرح، هواپیماهای اف۱۴ ایران فضای مرز هوایی این کشور را از ارومیه تا جزیره خارک پوشش می‌دادند. سپس هواپیماهای شکاری اف۱۴ و اف۵ پرواز می‌کردند و هدف‌هایشان در خاک عراق را منهدم می‌کردند. [۶]
معما، محمدرضا، نبرد در آسمان، ۱۳۹۰، ص۷۴-۷۷.
۱.۲ - مراحل طرح‌ریزی و تصمیمگیریپس از حمله به پایگاه‌های هوایی ایران این تصور در سران عراق به وجود آمد که نیروی هوایی ایران ظرفیت تهاجمی خود را از دست داده و خصوصاً با وجود پدافند هوایی پیشرفته عراق، از این پس توان حمله به این کشور را از دست داده است. در حالی که همزمان فرماندهان نظامی ایران در حال آماده‌سازی طرحی برای پاسخگویی بودند. طرح عملیات کمان ۹۹ پیشتر توسط اتاق عملیات نیروی هوایی ایران آماده‌سازی شده بود. حدوداً ۱۰ ماه قبل از آغاز جنگ، پس از یک جلسه هماهنگی در ۱۷ آبان ۱۳۵۸ در ستاد مشترک ارتش، معاون عملیاتی نیروی هوایی سرهنگ خلبان محمود قیدیان طرح نبرد سایه البرز را تهیه و در تاریخ ۲۷ تیر ۱۳۵۹ (۲ ماه قبل از آغاز جنگ) به کلیه یگان‌های عملیاتی نیروی هوایی ابلاغ کرد. [۷]
نمکی عراقی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ۱۳۸۷، ص۱۳۰.
این طرح ازجمله طرح‌های نظامی بود که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز برای مقابله با تهاجم احتمالی عراق در دستور کار نیروی هوایی ایران قرار داشت. یکی از خلبانان نیروی هوایی ارتش ایران در این مورد اذعان داشته است: «زمانی که عراق حمله کرد سرهنگ جواد فکوری، فرمانده نیروی هوایی بلافاصله به دفتر ویژه دستور دادند که طرح‌های عملیاتی مربوط به عراق را مطالعه کنند و همان شب تصمیم گرفته شد طرح سایه البرز را اجرائی کنند.» قرار شد نام عملیات «کمان ۹۹» باشد که نمادی از فرستادن آتش خشم ملت ایران به سوی متجاوز بود به این معنی که تیری در چله کمان گذاشته می‌شود و تا دور دست‌ترین نقاط عراق رها می‌شود، تا یادآور آرش کمانگیر باشد. عدد ۹۹ نیز از شمار صفحات طرح عملیاتی البرز گرفته شده بود. [۹]
گروه تحقیق و پژوهش موزه دفاع مقدس.
در آن زمان برخی از خلبانان نیروی هوایی ایران طرح‌های دیگری را به منظور بمباران تمام‌عیار شهرهای عراق پیشنهاد دادند تا از این طریق با اقدام نیروی هوایی عراق مقابله‌به‌مثل صورت بگیرد؛ اما با توجه به دعوت خلبانان به آرامش از جانب امام خمینی و تاکید او بر پرهیز از جنگ با مردم و بمباران شهرها، این‌چنین طرح‌هایی عملیاتی نشد. [۱۰]
بخشی از گفتگوی امیر خلبان صدیق قادری با ویژه‌نامه همدلی، ۰۷/۰۷/۱۳۹۵.
۱.۳ - عملیات انتقامدر عملیات محدودتری با نام «انتقام» دو گروه پروازی از دو پایگاه سوم شکاری همدان و پایگاه ششم شکاری بوشهر به پرواز درمی‌آمدند. ابتدا در ساعت ۱۶: ۳۰ نخستین گروه پروازی با نام «البرز» از پایگاه بوشهر به پرواز درمی‌آمد و پایگاه هوایی شعیبیه عراق را بمباران می‌کرد و سپس در ساعت ۱۷: ۲۵ گروه پروازی دوم با نام «آلفا رد» از پایگاه همدان به پرواز درمی‌آمد و پایگاه هوایی کوت عراق را بمباران می‌کرد. اجرای این عملیات ضمن بمباران موفق اهداف مشخص‌شده با سقوط یکی از فانتوم‌های نیروی هوایی ایران و جان باختن دو تن از خلبانان همراه بود. (در پی‌نوشت، ظاهراً عبارت سرلشکر کمک خلبان صحیح است، به جای کمک سرلشکر خلبان. لطفا با منابع چک شود و تصحیح شود.) ۱.۴ - نحوه اجرای عملیاتبا آغاز عملیات کمان ۹۹ هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن و شکاری رهگیر نیروی هوایی ارتش ایران از هفت پایگاه هوایی کشور به پرواز درآمدند. هر گروه از هواپیماها با سوخت‌گیری در هوا، وارد آسمان عراق شدند و اهداف خود را در سراسر خاک عراق بمباران کردند. اهدافی که در داخل پایگاه‌های هوایی عراق مورد توجه خلبانان بود شامل باندهای پروازی، پناهگاه‌های هواپیماها، راه‌های خزش، انبارهای مهمات، انبارهای آمادی و قطعات پشتیبانی‌کننده هواپیماها، مخازن سوخت هواپیماها، برج‌های مراقبت و کنترل، سیستم‌های فرماندهی کنترل پایگاه‌ها، مراکز مخابراتی و انواع آنتن‌های آن می‌شد. ۱.۵ - اهداف عملیاتی- خلبانان پایگاه دوم شکاری در تبریز با ۴۸ فروند هواپیمای جنگنده بمب‌افکن تایگر اف۵ پایگاه هوایی موصل در بخش شمالی عراق در استان نینوا را بمباران کردند. ۱.۶ - منطقه عملیاتسراسر خاک و فضای کشور عراق، پایگاه‌های هوایی کرکوک، موصل، الرشید، حبانیه، المثنی، الکوت، ناصریه، شعیبیه و اهداف دیگر در حد فاصل مدار ۳۰ درجه شمالی و ۳۷ درجه شمالی (جنوبی‌ترین و شمالی‌ترین مدار در خاک عراق)، منطقه عملیات محسوب شده بود. ۲ - نتایج عملیاتدر نتیجه این عملیات گسترده تهاجمی علیه مواضع حیاتی در عراق خسارات فراوانی به تاسیسات نظامی این کشور وارد شد. ۲.۱ - ابعاد نظامینیروی هوایی عراق برای مدت طولانی نتواست بیش از ۵۶ درصد از توانایی خود را به‌کار گیرد. پایگاه الرشید در جوار بغداد برابر با گزارش اداره دوم ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران (سماجا) در تاریخ ۹ آذرماه ۱۳۵۹ مجدداً عملیاتی شد و این روند در سایر پایگاه‌های هوایی نیز صادق بود. [۱۵]
معما، محمدرضا، نبرد در آسمان، ۱۳۹۰، ص۱۳۳.
فرودگاه بغداد طوری آسیب دید که تا مدتی قابل‌استفاده نبود و افراد عادی که می‌خواستند وارد بغداد شوند به اردن می‌رفتند و از اردن با اتومبیل به بغداد می‌آمدند. [۱۶]
پارسادوست، منوچهر، ما و عراق از گذشته تاکنون، "به نقل از مهدی بشارت کاردار سفارت ایران در بغداد"، ۱۳۸۷، ص۶۰۲.
همچنین پایگاه موصل به مدت حدود ۳ سال عملاً غیرفعال بود. [۱۷]
برگرفته از مستند هوانوردی"عملیات کمان ۹۹"، به روایت عطاءالله محبی، منتشرشده از صداوسیمای جمهوری اسلامی.
۲.۲ - ابعاد سیاسیدر اسنادی که بعدها «حزب الدعوه» عراق به ایران تحویل داد، آمده است که صدام حسین، رئیس جمهور وقت عراق بعد از عملیات کمان ۹۹ سفیر آمریکا در عراق را احضار کرده و با عصبانیت بر سر او فریاد کشیده است که شما به ما گفته بودید نیروی هوایی ایران از بین رفته است، پس این‌ها چه کسانی بودند که آمدند و پایگاه‌ها و فرودگاه‌های ما را بمباران کردند. [۱۸]
نمکی عراقی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ۱۳۸۷، ص۱۳۰.
پس از این حمله، رئیس‌جمهور عراق پیشنهاد آتش‌بس و مذاکره را به‌صورت میانجی‌گری کشورها و سیاست‌مداران معتبر در قالب یک بیانیه دیپلماتیک مشروط عنوان کرد. [۱۹]
معما، محمدرضا، نبرد در آسمان، ۱۳۹۰، ص۱۳۳.
کشورهای دوست و هم‌پیمان صدام شامل کشورهای عرب منطقه و برخی کشورهای اروپایی نظیر فرانسه، آلمان، انگلیس و از همه مهم‌تر ایالات‌متحده آمریکا با پاسخ نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران دریافتند که محاسبات آنان چندان دقیق و مبتنی بر اطلاعات درست و حقایق نبوده و ارتش ایران، از توان دفاعی و آمادگی قابل‌توجهی برخوردار است. [۲۰]
اکبری مقدم، رضا، سرویس خبر پایگاه اینترنتی روزنامه کیهان، ۰۱/۰۷/۱۳۹۶.
در ایران هم سیاست‌مدارن کشور این عملیات را نتیجه‌بخش دانسته و از نیروی هوایی ارتش تقدیر کردند.۲.۳ - ابعاد رسانهایدر پی این عملیات خبرگزاری‌های خارجی پرواز خلبانان ایرانی را در بغداد و در برابر پدافند هوایی قدرتمند آن بی‌نظیر خواندند. رسانه‌های همگانی نیز از وحشت مردم از ادامه این بمباران هوایی خبر دادند. عکاسی آمریکایی عکسی از یکی از فانتوم‌های ایرانی از طبقه چهارم ساختمان محل سکونت خود گرفته بود که نشان می‌داد این هواپیما در ارتفاعی کمتر از چهارمتر از سطح زمین پرواز می‌کند. [۲۱]
نمکی عراقی، علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، ۱۳۸۷، ص۱۳۰.
خبرگزاری گاردین و عرب نیوز هم پس از این عملیات اقدام به پوشش خبری نبردهای هوایی ایران و عراق کردند. در داخل ایران هم مطبوعات ایرانی به پوشش اخبار این عملیات پرداختند.۲.۴ - موضعگیریهاآیتالله خامنه‌ای نماینده وقت امام خمینی در شورای عالی دفاع، در سخنانی در مجلس نمایندگان ایران اجرای عملیات ۱۴۰ فروندی را چیزی شبیه به معجزه توصیف کرد و نمایندگان مجلس از نیروی هوایی ارتش قدردانی کردند. فرمانده وقت نیروی هوایی ارتش نیز در مصاحبه‌ای ضمن اعلام خبر عبور ۱۴۰ فروند هواپیمای ایرانی از مرز عراق و بمباران اهدافی تعیین‌شده در خاک این کشور، تاکید کرد هدف از درگیری فقط اهداف نظامی بود و مردم هدف قرار داده نخواهند شد. ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس‌جمهور وقت ایران و فرمانده کل قوا در آن زمان، در مصاحبه‌ای ضمن اشاره به عملیات نیروی هوایی و خسارات وارد آمده به نیروی هوایی عراق عنوان کرد: «اگر نیروی هوایی عراق بار دیگر پا بگیرد معلوم می‌شود که ابرقدرت‌ها آن را احیا کرده‌اند.» [۲۲]
برگرفته از آرشیو روزنامه کیهان.
۳ - نیروی انسانیحدود ۳۵۰ نفر از پرسنل نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در این عملیات شرکت مستقیم داشتند. ۳.۱ - فرماندهان ارشد- سرهنگ خلبان محمود قیدیان: معاون عملیاتی نیروی هوایی؛ ۳.۲ - اسامی اسرا و مجروحان و شهدا- اسرا: ستوان یکم پرویز حاتمیان ۴ - فهرست منابع• Bergquist،Ronald،the Role of Air Power in the Iran-Iraq War، ۱۹۸۸،P.۵۸،ISBN:۹۸۷-۱۵۸۵۶۶۰۲۳ ۵ - پانویس
۶ - منبعگروه پژوهشی ویکی فقه. |